Presidenti Donald Trump njoftoi se SHBA-të kanë kryer bombardim “të suksesshëm” në tre centrale bërthamore të Iranit dhe përfundoi se ato janë “shkatërruar” përfundimisht.
Izraeli në anën tjetër njoftoi se ishin në “koordinim të plotë” me SHBA-të në planifikimin e sulmeve. Zyrtarët iranianë kanë konfirmuar se objektet u goditën, por kanë mohuar se pësime goditjesh të madhe.
Sulmet shënojnë një përshkallëzim të ndjeshëm në luftën e vazhdueshme midis Iranit dhe Izraelit.
Qe çka dihet
Një nga objektivat ishte Fordo – një uzinë për pasurim uraniumi e fshehur në një shpat të largët mali që është jetike për ambiciet bërthamore të Iranit. Ende nuk e dihet shkalla e plotë të dëmit në objekt.
SHBA-të thonë se goditën edhe dy centrale të tjera bërthamore – në Natanz dhe Isfahan.
I fshehur në një shpat mali në jug të Teheranit, Fordo besohet të jetë më thellë nën tokë se Tuneli i Kanalit që lidh Mbretërinë e Bashkuar dhe Francën.
Për shkak të thellësisë së Fordos nën tokë, vetëm SHBA-të kanë llojin e bombës “shkatërruese të bunkerëve” mjaftueshëm të madhe për të depërtuar në vend – GBU-57 Massive Ordnance Penetrator (MOP).
Peshon 13,000 kg dhe është në gjendje të bjerë nëpër rreth 18 m beton ose 61 m dhe para se të shpërthejë, sipas ekspertëve.
Për shkak të thellësive të tuneleve të Fordos, MOP nuk është e garantuar të jetë i suksesshëm, por është e vetmja bombë që mund t’i afrohet.
Çfarë dihet për ndikimin e sulmeve?
Ende nuk është e qartë se çfarë dëmi ka pasur sulmi amerikan në objektet bërthamore, ose nëse ka ndonjë të lënduar apo viktimë.
Organizata Iraniane e Energjisë Atomike tha se bombardimi i tre lokacioneve bërthamore ishte një “shkelje barbare” e ligjit ndërkombëtar.
Si Arabia Saudite ashtu edhe mbikëqyrësi bërthamor i OKB-së, Agjencia Ndërkombëtare e Energjisë Atomike (IAEA), thonë se nuk ka pasur rritje të niveleve të rrezatimit pas sulmit.
Zëvendësdrejtori politik i transmetuesit shtetëror të Iranit, Hassan Abedini, tha se Irani i kishte evakuuar këto tre lokacione bërthamore “pak kohë më parë”. Duke u shfaqur në televizionin shtetëror, ai tha se Irani “nuk pësoi një goditje të madhe sepse materialet ishin nxjerrë tashmë”.
Çka thuhet për ‘hakmarrje’ të Iranit?
Ministri i jashtëm i Iranit dënoi sulmin amerikan dhe tha se Teherani rezervon të drejtën për t’u përgjigjur. Abbas Araqchi tha se Trump i kishte “tradhtuar” amerikanët të cilëve u ishte premtuar fundi i përfshirjes së SHBA-së në luftërat e Lindjes së Mesme.
Araqchi tha në një konferencë për shtyp: “Është një shkelje e egër, e rëndë dhe e pashembullt e parimeve themelore të Kartës së Kombeve të Bashkuara dhe të drejtës ndërkombëtare.”
Korrespondenti i sigurisë i BBC-së, Frank Gardner, thotë se Irani tani duhet të zgjedhë midis tre rrjedhave strategjike të veprimit në përgjigje të sulmit amerikan brenda natës:
Të mos bëjë asgjë. Kjo mund ta shpëtojë atë nga sulme të mëtejshme amerikane. Madje mund të zgjedhë rrugën diplomatike dhe të ribashkohet me negociatat me SHBA-në. Por mosveprimi e bën regjimin iranian të duket i dobët, veçanërisht pas të gjitha paralajmërimeve të tij për pasoja të tmerrshme nëse SHBA-të sulmojnë. Mund të vendosë që rreziku i dobësimit të kontrollit të tij mbi popullsinë e tij tejkalon koston e sulmeve të mëtejshme amerikane.
Të hakmerret ashpër dhe shpejt. Irani ende ka një arsenal të konsiderueshëm raketash balistike pasi i prodhoi dhe i fshehu këto për vite me radhë. Ai ka një listë objektivash prej rreth 20 bazash amerikane për të zgjedhur në Lindjen e Mesme më të gjerë. Ai gjithashtu mund të nisë “sulme të shumta” ndaj anijeve luftarake të Marinës Amerikane duke përdorur dronë dhe anije të shpejta silurësh.
Të hakmerret më vonë në një kohë që e zgjedh vetë. Kjo do të thoshte të pritej derisa tensioni aktual të qetësohej dhe të nisej një sulm i papritur kur bazat amerikane nuk do të ishin më në gatishmëri maksimale.
Brenda orëve të bombardimeve amerikane, Irani nisi një valë të re raketash drejt Izraelit. Disa pjesë të Tel Avivit, si dhe qyteti verior i Haifës, u goditën – zyrtarët izraelitë thonë se të paktën 16 persona janë plagosur.
Çfarë tha Donald Trump dhe si kanë reaguar politikanët amerikanë?
Duke postuar në platformën e tij Truth Social në orën 19:50 sipas kohës lokale (00:50 BST), Trump konfirmoi sulmet në Fordo, Natanz dhe Esfahan.
Pak më shumë se dy orë më vonë dhe i shoqëruar nga Zëvendëspresidenti JD Vance, Sekretari i Mbrojtjes Pete Hegseth dhe Sekretari i Shtetit Marco Rubio, Trump mbajti një fjalim televiziv.
Ai tha se sulmet e ardhshme do të ishin “shumë më të mëdha” nëse Irani nuk arrinte një zgjidhje diplomatike.
“Mos harroni, kanë mbetur shumë objektiva,” tha ai.
Disa anëtarë të Partisë Republikane të Trump kanë postuar deklarata në mbështetje të këtij veprimi, përfshirë senatorin e Teksasit Ted Cruz, i cili e “lavdëroi” presidentin.
Jo çdo republikan ishte po aq mbështetës, me mbështetësen kryesore të Trump, kongresmenen Marjorie Taylor Greene, e cila tha “kjo nuk është lufta jonë”.
Demokrati kryesor amerikan Hakeem Jeffries tha se Trump rrezikoi “përfshirjen e SHBA-së në një luftë potencialisht katastrofike në Lindjen e Mesme”, ndërsa të tjerë e kanë akuzuar atë se anashkaloi Kongresin për të nisur një luftë të re.
Senatori i pavarur Bernie Sanders i përshkroi sulmet amerikane si “jashtëzakonisht jokushtetuese”, pasi presidenti nuk ka fuqinë e vetme për të shpallur zyrtarisht luftë ndaj një vendi tjetër. Vetëm Kongresi – ligjvënësit e zgjedhur në Dhomën e Përfaqësuesve dhe Senat – mund ta bëjnë këtë.
Por ligji gjithashtu thotë se presidenti është komandanti suprem i forcave të armatosura. Kjo do të thotë se ai mund të vendosë trupa amerikane dhe të kryejë operacione ushtarake pa një deklaratë zyrtare lufte.
Si kanë reaguar udhëheqësit botërorë?
Kryeministri i Mbretërisë së Bashkuar, Sir Keir Starmer, tha se SHBA-të ndërmorën veprime për të “zbutur” atë që ai e quajti “kërcënim të rëndë” që paraqet programi bërthamor i Iranit. Në një deklaratë, ai i bëri thirrje Teheranit të bjerë dakord për bisedime dhe të arrijë një zgjidhje diplomatike.
Sekretari i përgjithshëm i OKB-së, Antonio Guterres, tha se sulmet ajrore të SHBA-së ishin një përshkallëzim i rrezikshëm; ndërsa shefja e politikës së jashtme të Bashkimit Evropian, Kaja Kallas, u bëri thirrje të gjitha palëve të tërhiqen dhe të kthehen në tryezën e negociatave.
Arabia Saudite ka shprehur “shqetësim të madh”, ndërsa Omani i dënoi sulmet dhe bëri thirrje për ulje të tensioneve.
Kryeministri indian, Narendra Modi, tha se kishte folur me Presidentin iranian, Masoud Pezeshkian, dhe bëri thirrje për “dialog dhe diplomaci si rrugë përpara”.
Si filloi?
Izraeli nisi një sulm të papritur ndaj dhjetëra objektivave bërthamore dhe ushtarake iraniane më 13 qershor. Ai tha se ambicia e tij ishte të çmontonte programin e tij bërthamor, për të cilin Kryeministri Benjamin Netanyahu tha se së shpejti do të ishte në gjendje të prodhonte një bombë bërthamore.
Irani këmbëngul se ambiciet e tij bërthamore janë paqësore. Në hakmarrje, Teherani nisi qindra raketa dhe dronë drejt Izraelit. Që atëherë, të dy vendet kanë vazhduar shkëmbimin e sulmeve, në një luftë ajrore që ka zgjatur më shumë se një javë.
Trump ka thënë prej kohësh se është kundër posedimit të armëve bërthamore nga Irani. Besohet gjerësisht se Izraeli i ka ato, megjithëse nuk e konfirmon dhe as nuk e mohon këtë.
Në mars, drejtoresha e inteligjencës kombëtare amerikane, Tulsi Gabbard, tha se ndërsa Irani kishte rritur rezervat e tij të uraniumit në nivele të papara, nuk po ndërtonte një armë bërthamore – një vlerësim që Trump kohët e fundit e quajti “të gabuar”.
Gjatë fushatës, Trump kishte kritikuar administratat e kaluara të SHBA-së për përfshirje në “luftëra të pafundme dhe budallaqe” në Lindjen e Mesme dhe u zotua ta mbante Amerikën larg konflikteve të huaja.
SHBA-të dhe Irani ishin në bisedime bërthamore në kohën e sulmit të papritur të Izraelit. Vetëm dy ditë më parë, Trump tha se do t’i jepte Iranit dy javë për të hyrë në negociata të konsiderueshme para se të godiste – por ky afat kohor doli të ishte shumë më i shkurtër.
Artikulli i BBC-së i përkthyer në shqip/Demokracia.com/