Shkruan Murat Ajvazi
Arkivat evropiane, janë të pasura me dokumente të ndrysme për vendet e Ballkanit, luftën e tyre kundër turqve etj.
Këtu, në pika të shkurta, po e paraqesim djegien e Sarajevës, gjatë luftërave austro-turke nē vitin 1697, nē cilėn morën pjesë edhe shqiptarët e Bosnjës dhe një pjesë e popujve tjerē tē ketyre trevave në anën e ushtrisë austriake në luftë për ҫlirim nga okupimi turk, për të cilin jemi duke e përgaditur një studim të gjerë, të cilin së shpejti lexuesit do ta kenë në dorë.
Sulltanit turk Mustafa i II-të, pasi kishte humbur disa territore në Ballkan, për të cilën kemi folë më herët, në vitin 1696, vendosi t’i kthejë territoret e humbura.
Kështu, dalëngadalë, filloi përgatitjet për luftë. Pas grumbullimit të ushtrisë, Sulltani në mesin e muajit prill 1696, organizoi një paradë ushtarake në Stamboll.
Më 19 prill 1696, u nisë me ushtri dhe suitën e tij prej 300 anëtarësh nga Stambolli për në Adrianopojë (Edrene),dhe qëndroi deri më 18 qershor të viit 1696.
Të nesërmen, më 19 qershor, para Sulltanit, jeniqerët u nisën për Sofje. Në Sofje, ushtrisë turke iu bashkangjitën përfaqësuesit e Ambasadës Franceze, me në krye Ferioloinin dhe së bashku u nisën për në Beograd. Gjatë rrugës nëpër Pirot-Nish, më 26 korrik arritën në Botaqinë. Nga këtu, Sulltani i dërgoi një urdhëresë Kajmakanit në Stamboll, që ta mbajë një lutje fetare, në të cilën do të luteshin për fitore kundër ushtrisë austriake, të cilën Kajmekani e mbajti më 9 gusht 1696, në të cilën morën pjesë shumë pjesëmarrës.
Më 31 korrik 1696, ushtria turke arriti në Beograd, e cila pushoi një kohë dhe pas pushimit kaloi Danubin te Panҫeva. Ushtria austriake pasi u informua se ushtria turke kishte kaluar Danubin, ndërpreu rrethimin e Temishvarit.
Pas Danubit, ushtria turke e udhëhequr nga Xhafer Pasha, u nisë në drejtim të Titelit dhe më 17 gusht, e sulmoi ushtrinë austriake, ku ushtria austriake pësoi humbje të mëdha dhe u tërhoq në fshatin Qenej. Nëntë ditë më vonë, më 26 gusht 1696, në këtë fshat, u ndeshën ushtria austriake dhe ajo turke, ku austriakët humbën betejën, duke lënë të vrarë 3500 ushtarë dhe një numër të plagosur, kurse turqit humbën 500 ushtarë të vrarë dhe 1200 të plagosur.
Pas kësaj fitoreje, Sulltan Mustafa II, më 27 gusht, u kthye në Adrianopojë, ku u prit me gëzime si triumfues ndaj armiqve të tyre.
Gjatë vitit 1697, Komanda Supreme ushtarake austriake, nuk kishte plan për luftë kundër turqve. Gjatë kohës ku Sulltani ishte afër Sofjes, në rrugë e sipër për Adrianopojë, Komanda Supreme ushtarake austriake, për komandant kryesor të ushtrisë austriake në Hungari e emëroi Eugen Savoji, njërin ndër udhëheqësit më të njohur në luftë kundër ushtrisë turke gjatë viteve 1696-1699.
Ai shumë shpejt u avansua në karrierën ushtarake. Në vitin 1685, e mori gradën Gjeneral, kurse gradën Marshal në vitin 1693.
Në fund të janarit të vitit 1697, Savoji paraqiti planin në Shtabin Suprem të ushtrisë austriake, për pushtimin e Beogradit, të cilin e kishin në sundim turqit, i cili plan nuk u aprovua. Pas refuzimit të këtij plani nga Shtabi kryesor, Savoji ia paraqet planin mbretit austriak, të cilin plan mbreti e miratoi për luftë kundër turqve, në mes lumit Danub dhe Tisës. Pas miratimit, gjenerali kishte në radhët e tij 30.000 ushtarë, ku sulmoi ushtrinë turke në vendin e quajtur Sentë, më 11 shtator 1697, ku ushtrisë turke i shkaktoi humbje të mëdha, sipas burimeve gjermanofolëse, në betejën e Sentes, mbetën të vrarë 20.000 ushtarë, 10.000 u fundosën në lumin Tisa, u vranë 5 vezirë, 13 bejlerbejë, 30 aga të jeniqerëve, 20 allajbegë etj.
Austriakët shtinë në dorë 7 bartës të topave, 423 flamuj të jeniqerëve, vulën e Vezirit të Madh, 87 topa, 58 merzera, 28.000 kg.barut, shumë qerre të qeve (kijeve), shumë kuaj, shumë mjete që ndezin (fitila) të topave, 19.000 kg.plumb, 5400 gjyle të topave, 523 bomba, 630 granata dore, 62 ura lëvizëse (pantona), 72 qerre për bartjen e urave etj.
Austriakët humbën 28 oficerë, 401 ushtarë, 133 komandues të oficerëve dhe 465 ushtarë të plagosur.
Sulltani mezi shpëtoi, duke ikur me 2000 kalorës dhe më 12 shtator, u vendos në Temishvar.
Pas kësaj fitore, Savoji vendosi të marshojë në Bosnjë, kështu më 13 tetor të vitit 1697, së bashku me 4000 kalorës, 2500 këmbësorë, 14 topa artilerie, më 13 tetor 1697, filloi marshimin në Luginën e Bosnës. Gjatë marshimit, kështjellat turke u dorëzuan pa rezistencë. Qyteti Doboj, u mor më 15 tetor, më 17 tetor Magllaj, Zhepca më 18 tetor, Zenica më 20 tetor. Pas marrjes së këtyre qyteteve, ushtrisë austriake iu bashkuan 1800 pjesëtarë të këtyre viseve, të aftë për luftë kundër turqve.
Pas Zenicës, austriakët vazhduan në drejtim të qytetit Kakanj dhe u vendosën në fshatin Topaj të banuar me shqiptarë dhe tē tjerē, 148 pjesëtarë shqiptarë iu bashkuan ushtrisë austriake dhe 232 pjesëtarë të tjerë.
Një pjesë e popullsisë ikën në drejtim të Sarajevës, por turqit nuk i lanë të hyjnë në qytet. Këta banorë u kthyen mbrapa te ushtria austriake dhe kërkuan ndihmë dhe mbrojtje nga ata, ku ju ofruan shtëpi ushtarëve dhe ushqim.
Në Sarajevë mendohej se Savoji do të marshoj në drejtim të Travnikut, Banjallukës dhe jo drejt Sarajevës, por austriakët vazhduam marshimin në drejtim të Sarajevës dhe më 23 tetor 1697, arritën para dyerve të Sarajevës. Savoji gjersa ishte në Doboj, më 15 tetor i ftoi turqit dhe banorët që gjendeshin në Sarajevë, që të dorëzohen dhe kërkoi nga ata ta dërgojnë një delegacion sa më shpejtë, që mos të humbin kohë, se ushtria e tij do të marshojë në drejtim të Sarajevës. Pasi gjenerali Savoji nuk mori përgjigje pozitive, ia mësyu Sarajevës.
Turqit nga frika ikën nga qyteti dhe para se të ikun, plaҫkitën popullatën, në mesin e të cilëve gjendeshin edhe disa hebrejē ushtria austriake, duke mos ditur se ushtria turke nuk gjendej në Sarajevë, filloi ta bombardojë dhe djegu qytetin të tërë. Pas kësaj, më 13 nëntor 1697, ushtria austriake, nga Sarajeva kaloi nëpërmjet urës së lumit Sava, në drejtim të kundërt, duke ndjekur ushtrinë turke. Ikja e ushtrisë turke nga Sarajeva, pushtimi i qyteteve të lartëpërmendur, djegja e Sarajevēs pati jehonë të dhimbshme në Stamboll.
